Gruźlica (łac. tuberculosis, TB – tubercule bacillus) jest chorobą zakaźną, którą wywołują Gram-dodatnie bakterie (Mycobacterium tuberculosis) zwane pałeczkami lub prątkami Kocha (od nazwiska ich odkrywcy Roberta Kocha).

Do zakażenia prątkami gruźlicy dochodzi głównie drogą oddechową. Źródłem infekcji najczęściej są osoby chore (tzw. chorzy prątkujące), które wydalają prątki wraz z kropelkami aerozolu podczas mówienia, kaszlu, kichania czy śmiechu. Te unoszą się w powietrzu i wysychają, a następnie dostają się do dróg oddechowych innych osób wraz z wdychanym przez nie powietrzem. Rzadziej choroba przenosi się drogą pokarmową lub przez dotyk.

Zapadalność na gruźlicę w Polsce jest wyższa niż średnia w Unii Europejskiej. Częściej dotyka mężczyzn niż kobiety. Choroba dotyczy głównie ludzi starszych, jednak podatne na zakażenie są także dzieci pomiędzy 10. a 15. rokiem życia, osoby niedożywione i chorujące przewlekle na cukrzycę, wrzody żołądka i dwunastnicy, a także nałogowi palacze, alkoholicy i narkomani.

Objawy gruźlicy w dużej mierze zależą od tego, który narząd został zaatakowany. W zdecydowanej większości przypadków choroba manifestuje się jako gruźlica płuc, choć patogeny mogą zaatakować każdy narząd.

W Polsce najczęstsze postacie rejestrowanej gruźlicy pozapłucnej to gruźlica węzłów chłonnych, gruźlica kości i stawów, gruźlicze zapalenie opłucnej, gruźlica układu moczowo-płciowego czy gruźlica mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.

Warto wiedzieć, że zakażenie bakteriami gruźlicy nie zawsze oznacza zachorowanie. Specjaliści szacują, że gruźlica rozwija się jedynie u około 5 % zakażonych osób. U pozostałych zakażenie nie daje objawów klinicznych.

Gdy choroba zaatakuje, pojawia się osłabienie, uczucie ciągłego zmęczenia, senność. Typowe są nawracające stany podgorączkowe, a także nocne pocenie, spadek wagi oraz bóle w klatce piersiowej.

Najbardziej charakterystycznym objawem gruźlicy płuc jest utrzymujący się ponad 3 tygodnie kaszel, który początkowo jest suchy, a następnie mokry. Towarzyszy mu odkrztuszanie plwociny. W ostrym stadium obserwuje się plucie krwią.

W przypadku podejrzenia gruźlicy lekarz zleca takie badania jak prześwietlenie płuc (RTG) lub tomografia komputerowa (TK). Bardzo ważne jest także badanie bakteriologiczne plwociny pobranej podczas bronchoskopii (w przypadku gruźlicy stwierdza się w niej obecność prątków Kocha).

Wykonuje się także badanie określające reakcję alergiczną organizmu na kontakt z żywymi pałeczkami gruźlicy. To odczyn tuberkulinowy. Badanie polega na wprowadzeniu pod skórę bakterii. Gdy po 72 godzinach na przedramieniu pojawi się wyłącznie zaczerwienienie, wynik uznaje się za ujemny. Oznacza to, że nie ma gruźlicy. Gdy powstanie wyczuwalny palcem guzek, który jest płaski i 6-milimetrowy, świadczy to o gruźlicy. Na podstawie wyłącznie symptomów klinicznych nie można rozpoznać choroby.

W 10 % przypadków choroba jest wykrywana przypadkowo, na przykład podczas badań okresowych (ponieważ nie pojawiają się żadne dolegliwości).

Leczenie gruźlicy trwa długo, co najmniej pół roku. Chorzy na początkowym etapie leczenia przebywają w szpitalu, potem kurację można kontynuować w przychodni.

Podstawowe i najczęściej stosowane leki przeciwprątkowe to: ryfampicyna, izoniazyd, pyrazynamid, streptomycyna i etambutol. W leczeniu gruźlicy ogromne znaczenie ma zrównoważona dieta. Pomocne jest także przebywanie na świeżym powietrzu, zwłaszcza na słońcu. Ponieważ prątki są bardzo wrażliwe na działanie promieniowania ultrafioletowego, zaleca się także naświetlanie specjalnymi lampami.

U niektórych chorych zakażenie prątkami Kocha przypomina grypę i ustępuje samoistnie (pozostaje tylko przedłużające się powiększenie węzłów chłonnych). Po kilku miesiącach może dojść do samowyleczenia.

W przeszłości w Polsce gruźlica była chorobą bardzo częstą. By jej zapobiegać, od 1955 roku wykonywane są obowiązkowe szczepienia przeciw gruźlicy (szczepionka BCG). Objęte nimi są wszystkie noworodki oraz dzieci bez wyraźnej blizny poszczepiennej i z ujemnym odczynem tuberkulinowym w 2., 6. i 12. roku życia. Szczepienie zmniejsza ryzyko ciężkich postaci gruźlicy, prawdopodobnie jednak nie zmniejsza istotnie ryzyka zachorowania na nią.