Lipoatrofia (lipodystrofia) jest zaburzeniem wieloprzyczynowym. Najczęściej obserwowana jest lipoatrofia poinsulinowa (cukrzycowa), czyli zanik tkanki tłuszczowej w miejscu wstrzykiwania insuliny, ale również w miejscach odległych. Według specjalistów problem ten dotyczy od 1,5 do 3 % osób przyjmujących insulinę. Najczęstszym powikłaniem skórnym insulinoterapii jest lipohipertrofia, czyli przerost tkanki podskórnej w miejscu wykonywania iniekcji. Szacuje się, że może ona dotyczyć nawet 50 % diabetyków insulinozależnych.

Znane są także przypadki lipodystrofii o podłożu genetycznym, co ma związek z zespołem arraquera-Simonsa czy zespołem Seipa-Berardinelliego. U pacjentów leczonych HAART może się rozwinąć zespół lipodystrofii HIV.

Mechanizm odpowiadający za lipoatrofię poinsulinową nie jest do końca znany. Przypisuje się mu tło autoimmunologiczne.

Według specjalistów możliwą przyczyną zaniku podskórnej tkanki tłuszczowej u cukrzyków leczonych insuliną są:

• stany zapalne, alergiczne reakcje na jeden ze składników insuliny, uczulenie na insulinę,
• uszkodzenia tkanki wskutek stosowania igieł, zwłaszcza wielokrotnych, brak zmiany miejsc podawania leku,
• nieprawidłowe różnicowanie tkanki tłuszczowej, co jest związane z zaburzeniami układu immunologicznego lub uczuleniem na insulinę,
• współistniejące zakażenia,
• uszkodzenia komórek tłuszczowych spowodowane niską temperaturą insuliny (tzw. uszkodzenie termiczne).

Na zanik podskórnej tkanki tłuszczowej najbardziej narażone są kobiety. Opisywano także współwystępowanie lipoatrofii z zapaleniem tarczycy typu Hashimoto i celiakią czy zakażeniem gruźlicą.

Znaczenie ma także sposób, w jaki podawana jest insulina (prawdopodobnie powikłanie rzadziej obserwuje się u osób stosujących pompę insulinową), a także rodzaj podawanej insuliny. Okazuje się bowiem, że znacznie częściej lipoatrofię wywołuje stosowana niegdyś insulina odzwierzęca. W przypadku insuliny wieprzowej i wołowej problem dotykał mniej więcej połowę cukrzyków. Obecnie, dzięki stosowaniu wysoko oczyszczonych preparatów insulinowych, problem lipoatrofii poinsulinowej znacznie się zmniejszył.

Najczęstszą przyczyną lipoatrofii zlokalizowanej miejscowo o łagodnym i umiarkowanym nasileniu jest niewłaściwa technika wstrzykiwania insuliny lub alergia na insulinę, materiał z którego wykonano igły lub cewniki do ciągłego podskórnego wlewu insuliny. Przyczynami lipoatrofii wielomiejscowej mogą być współistniejące zakażenia (np. gruźlica) oraz zaburzenia funkcji układu odpornościowego.

Lipoatrofia doprowadza do zaniku podskórnej tkanki tłuszczowej. W większości przypadków u cukrzyków pojawia się lipoatrofią o charakterze ograniczonym i zlokalizowanym. Wówczas zanik podskórnej tkanki tłuszczowej manifestuje się jako odgraniczone pojedyncze lub mnogie ogniska zlokalizowane w miejscach wstrzykiwania preparatów insulinowych.

Lipoatrofię wielomiejscową obserwuje się rzadziej. Wyraźnie odgraniczone wgłębienia mogą pojawić się także w nietypowych miejscach, w także w okolicach oddalonych od miejsc wstrzykiwania insuliny. U osób, które wykonują pracę biurową, diagnozuje się miejscowy zanik tkanki tłuszczowej na udach. To tak zwana lipoatrofia półkolista.

Rozpoznanie lipoatrofii poinsulinowej jest możliwe na podstawie badania lekarskiego i szczegółowego wywiadu. To ważne i konieczne z dwóch powodów.

Po pierwsze podawanie insuliny w miejsce zaniku podskórnej tkanki tłuszczowej może prowadzić do zbyt szybkiego jej wchłaniania, co z koli grozi niedocukrzeniem (podawanie insuliny w miejsca ubytków w obrębie wyściółki tłuszczowej skutkuje szybszym działaniem preparatu).

Po drugie dzięki wczesnemu rozpoznaniu można uniknąć nieestetycznych zmian na ciele (jeśli pomimo widocznych wgłębień w skórze nadal podaje w nie insulinę, zmiany postępują i stają się coraz bardziej widoczne).

Leczenie lipoatrofii zazwyczaj obejmuje zmianę insuliny lub miejsc wstrzykiwania insuliny, a także podawanie insuliny wraz z niewielką dawką glikokortykosteroidu. Rozważa się również zastosowanie pompy insulinowej. To dlatego w przypadku zaobserwowania niepokojących zmian należy skontaktować się z diabetologiem.