Oczopląs (ang. nystagmus) pojawia się wskutek ciągłej zmiany położenia punktu na siatkówce, które odpowiadają za odbiór danego obrazu.

Z uwagi na źródło problemu wyróżnia się oczopląs:

• oczny: oczopląs nastawczy, optokinetyczny, samoistny, oczopląs ukryty, oczopląs zawodowy,
• przedsionkowy, błędnikowy, wywołany asymetryczną aktywnością w dwóch jądrach przedsionkowych pnia mózgu,
• móżdżkowy, pojawiający się w wyniku uszkodzenia móżdżku lub rdzenia kręgowego,
• ośrodkowy, obserwowany zwykle w stwardnieniu rozsianym, uszkodzeniu podstawy czaszki, w chorobach móżdżku lub uszkodzeniu jądra nerwu VI,
• mieszany, w tym oczopląs wrodzony.

W zależności od rodzaju objawów, wyróżnia się oczopląs:

• wahadłowy. Mówi się o nim, gdy gałki oczne odchylają się rytmicznie w tym samym kierunku z jednakową szybkością. Może to być oczopląs poziomy lub oczopląs pionowy,
• skaczący. Obserwuje się, gdy ruch gałek jest w jedna stronę szybszy niż w drugą,
• samoistny, którego źródłem jest pochodzenie błędnikowe lub oczne,
• wywołany, spowodowany bodźcami kinetycznymi lub cieplnymi,
• wrodzony, którego podłożem są najczęściej uwarunkowania genetyczne (ze względu na czas powstania wyróżnia się oczopląs wrodzony i nabyty). Trwa on przez całe życie, choć wraz z rozwojem dziecka może się zmniejszać.

Ruchy gałek ocznych w oczopląsie mogą odbywać się w różnych kierunkach: pionowym, poziomym, rotacyjnym (po okręgu). W zależności od przyczyny oczopląs może występować w jednym oku bądź w obydwu. Oczopląs może być fizjologiczny lub wystąpić jako objaw choroby.

Osoby z oczopląsem, aby zrekompensować ten stan, mogą przechylać lub obracać głowę w nietypowych pozycjach, aby widzieć wyraźniej.

Oczopląs patologiczny może mieć wiele przyczyn, jednak w wielu przypadkach pozostaje ona nieznana. Według specjalistów najczęściej odpowiadają za niego nieprawidłowości układu nerwowego, zaburzenia metaboliczne, urazy głowy, stosowanie niektórych leków, problemy z uchem wewnętrznym czy używanie alkoholu lub narkotyków.

Zdarza się, że oczopląs manifestuje się w przebiegu chorób neurologicznych, takich jak stwardnienie rozsiane, uszkodzenie śródmózgowia czy nerwu czaszkowego. Może go wywołać guz mózgu, glejak, choroby nerwu wzrokowego, zaćma wrodzona, udar, a także niedobór witaminy B12 czy B1.

Schorzenia okulistyczne łączące się z oczopląsem to dysplazja siatkówki, wrodzone rozwarstwienie siatkówki, bielactwo (albinizm), bielmo rogówki, beztęczówkowość (aniridia), zaćma wrodzona, jaskra wrodzona, szczelina nerwu wzrokowego, obustronny zanik nerwu wzrokowego, siatkówczak, wrodzona toksoplazmoza, bliznowata faza retinopatii wcześniaków, ślepota wrodzona Lebera, wrodzona niepostępująca ślepota nocna czy ślepota na barwy (achromatopsja).

Podstawą diagnostyki w przypadku oczopląsu jest badanie podmiotowe pacjenta (wywiad lekarski). Bardzo ważne są informacje o chorobach i przyjmowanych lekach, urazach głowy, problemach okulistycznych i neurologicznych w rodzinie oraz komplikacjach okołoporodowych czy wcześniactwie.

Rozpoznanie oczopląsu wymaga pełnego badania okulistycznego (badanie ostrości wzroku, reakcja źrenic na światło, ocena tęczówki czy badanie dna oczu) i obserwacji ruchów gałek ocznych. Czasami konieczne jest badanie neurologiczne i obrazowanie głowy (tomografia komputerowa bądź rezonans magnetyczny) czy konsultacja laryngologiczna.

W leczeniu oczopląsu pomocne jest uzyskanie optymalnej ostrości wzroku przez skorygowanie wady refrakcji za pomocą szkieł korekcyjnych (okulary, soczewki kontaktowe). Niektórzy chorzy wymagają leczenia operacyjnego na mięśniach poruszających gałką oczną. Zalecane jest także stosowanie szkieł pryzmatycznych i farmakoterapii, a także ostrzykiwanie mięśni zewnątrzgałkowych. Leczenie w dużej mierze zależy od przyczyny patologii.

Oczopląs wpływa na pogorszenie komfortu widzenia i ostrości, równowagę i koordynację, powoduje zawroty głowy. Może być także symptomem wielu poważnych chorób okulistycznych, neurologicznych czy laryngologicznych. Z tego względu, gdy pojawią się mimowolne ruchy gałek ocznych, należy udać się do lekarza. Choć to niegroźna dolegliwość, nie można jej lekceważyć.