Zapalenie opłucnej (łac. pleuritis) jest stanem zapalnym, który jest skutkiem odpowiedzi immunologicznej związanej z działaniem kilku czynników.

Najczęściej chorobę wywołuje infekcja bakteryjna lub wirusowa. Jednym z patogenów jest prątek gruźlicy. Proces chorobowy jest zwykle związany z chorobami okolicznych tkanek: zapaleniem płuc, nowotworem, gruźlicą lub zatorowością płucną. Wtórne zapalenie opłucnej to częste powikłanie i skutek nieleczonej lub niewłaściwie leczonej choroby.

Zapalenie opłucnej może być także wywołane przez niewydolność wątroby, nerek czy serca, a także zaburzenia endokrynologiczne, zapalenie trzustki i inne choroby przewodu pokarmowego.

Do powiązanej z procesem chorobowym aktywacji odpowiedzi immunologicznej organizmu może dojść także w wyniku zadziałania nie tylko czynnika biologicznego, ale również fizycznego lub chemicznego. Do jej rozwoju może się przyczynić również uraz klatki piersiowej ze złamaniem żeber.

Pierwotne zapalenie opłucnej występuje stosunkowo rzadko. Wówczas stan zapalny ma charakter izolowany i obejmuje wyłącznie opłucną. Przebiega bez zajęcia miąższu płucnego.

Obraz zapalenia opłucnej jest zróżnicowany, może przebiegać bezobjawowo lub bardzo gwałtownie, także ze wstrząsem. Do najczęstszych objawów choroby należy ostry, kłujący ból w klatce piersiowej, który nasila się na szczycie wdechu, uniemożliwiając prawidłowy, głęboki i swobodny oddech. Choroba manifestuje się także podczas wstrząsów klatki piersiowej (przy kaszlu, podczas kichania). Ból opłucnowy ustępuje również podczas przyjmowania pozycji leżącej na chorej stronie i przy wstrzymaniu oddechu.

Inne typowe objawy zapalenia opłucnej to suchy kaszel, duszność, uczucie rozbicia i zmęczenia, podwyższona temperatura, dreszcze, a także powłóczenie chorej strony klatki piersiowej. Gdy zapalenie opłucnej jest wtórne do innego procesu zapalnego, obserwuje się również objawy choroby zasadniczej.

Wyróżnia się cztery typy zapalenia opłucnej:

• suche (może się cofnąć lub przejść w zapalenie wysiękowe),
• wysiękowe (kiedy ilość płynu wysiękowego w jamie opłucnej jest znaczna),
• wysiękowe ropne (jeśli płyn ulegnie zakażeniu),
• wysiękowe krwotoczne.

W przebiegu choroby najczęściej dochodzi do gromadzenia się płynu w jamie opłucnej. Mówi się wówczas o wysiękowym zapaleniu opłucnej. Gdy jego ilość jest duża, pojawia się duszność, a oddech jest przyśpieszony i spłycony. To utrudnia rozprężenie płuca i zaburza prawidłową ruchomość klatki piersiowej, czego konsekwencją jest niewydolność układu oddechowo-krążeniowego. Suche zapalenie opłucnej, zwane też włóknikowym, jest rzadkie, występuje zwykle jedynie na początkowym etapie stanu zapalnego.

Gdy pojawiają się objawy wskazujące na zapalenie opłucnej, należy zgłosić się do lekarza. Aby zdiagnozować chorobę, niezbędne jest wykonanie kilku badań, zarówno stetoskopem, jak i z krwi. Pomocne jest RTG klatki piersiowej, USG oraz tomografia komputerowa.

Jeżeli badanie obrazowe wykaże płyn w jamie opłucnej, wykonuje się diagnostyczne nakłucie jamy opłucnej. Ostateczne rozpoznanie stawia się po wykonaniu punkcji jamy opłucnej i zbadaniu pobranego płynu.

Zapalenie opłucnej wymaga szybkiego wdrożenia leczenia. Zależy ono od stopnia zaawansowania zmian i przyczyny choroby.

W przypadku wtórnego zapalenia opłucnej kluczowe jest leczenie choroby, która jest przyczyną patologii. Terapia opiera się głównie na antybiotykoterapii ogólnoustrojowej. Przy dużej ilości płynu w jamach opłucnej należy wykonać nakłucie opłucnej oraz drenaż. Pomocne mogą okazać się także ćwiczenia oddechowe. Ponadto należy układać się z wałkiem pod klatką piersiową, na zdrowym boku.

Nieleczone zapalenie opłucnej może prowadzić do przerostu mięśnia prawej komory serca (tzw. serca płucnego), zwłóknienia klatki piersiowej, niewydolności oddechowej, sepsy, a nawet śmierci. Konsekwencją stanu zapalnego może być także ropniak opłucnej.