Zapalenie osierdzia (łac. pericarditis), czyli stan zapalny zewnętrznej warstwy serca, tak zwanego worka osierdziowego, może być ostre, przetrwałe, nawracające oraz przewlekłe.

Ostre zapalenie osierdzia cechują 2 z 4 kryteriów. To:

• ból w klatce piersiowej o charakterze osierdziowym,
• obecność płynu osierdziowego,
• objaw słuchowy w postaci tarcia osierdziowego (podczas badania stetoskopem),
• charakterystyczny zapis podczas badania EKG.

Przetrwałe zapalenie osierdzia to zapalenie bezobjawowe, trwające dłużej niż 4 tygodnie, ale krócej niż 3 miesiące. Nawracające zapalenie osierdzia to zawrót zapalenia po udokumentowanym wcześniejszym ostrym zapaleniu osierdzia. Z kolei przewlekłe zapalenie osierdzia to stan chorobowy, który trwa dłużej niż 3 miesiące.

Przyczyny zapalenia osierdzia są bardzo różne. Choroba może mieć podłoże infekcyjne, zarówno wirusowe, jak i bakteryjne. Wówczas pojawia się wskutek namnażania się patogenów w komórkach blaszek osierdzia, co prowadzi do zmian w osierdziu, a nawet w mięśniu sercowym.

W przypadku bakterii czynnikiem predysponującym jest sepsa, ropniak opłucnej, zapalenie wsierdzia, jak również immunosupresja, operacje lub zabiegi przezskórne, urazy w obrębie klatki piersiowej i ciało obce w przełyku, alkoholizm czy AIDS.

Zapalenie osierdzia może także wystąpić w przebiegu układowych chorób tkanki łącznej, takich jak toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów czy twardzina układowa.

Wyróżnia się także zapalenie osierdzia pozawałowe, nowotworowe i popromienne, a także mocznicowe (pojawia się u chorych z zaawansowaną niewydolnością nerek leczonych hemodializami, poddawanych dializoterapii) i powstałe wskutek zaburzeń metabolicznych (odpowiada za nie wówczas mocznica, zespół hiperstymulacji jajników czy niedoczynność tarczycy), jak również polekowe odczyny osierdziowe.

Gdy nie udaje się odnaleźć przyczyny zapalenia osierdzia, mówi się o idiopatycznym zapaleniu osierdzia.

Głównym objawem zapalenia osierdzia jest ból w okolicy zamostkowej lub przedsercowej, który promieniuje do pleców, ramion i szyi. Dolegliwości nasilają się w pozycji leżącej oraz przy wdechu, poruszaniu się czy kaszlu. Ulega osłabieniu w pozycji siedzącej i pochylonej do przodu.

Gdy z czasem dochodzi do zgromadzenia się w worku osierdziowym zwiększonej ilości zapalnego płynu wysiękowego (to wysiękowe zapalenie osierdzia), pojawia się ucisk na serce, suchy kaszel, duszność, szybsze niż zwykle męczenie się, przyspieszony rytm serca.

Innym objawem towarzyszącym zapaleniu osierdzia jest słyszalne tarcie osierdziowe podczas badania stetoskopem oraz objawy tamponady serca (gromadzenia wysięku w worku osierdziowym). Często występuje gorączka lub stan podgorączkowy, bóle mięśni i stawów.

Rzadko dochodzi do zapalenia jedynie samego osierdzia. Zwykle stan zapalny rozszerza się także na inne warstwy serca. Z tego powodu stanowi zapalnemu osierdzia często towarzyszy zapalenie mięśnia sercowego czy zapalenie wsierdzia, choć stan zapalny może objąć również inne części ciała.

W przypadku zaobserwowania niepokojących objawów związanych z pracą serca, należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu lub kardiologa.

W diagnostyce zapalenia osierdzia wykorzystuje się badanie przedmiotowe i podmiotowe, a także badania laboratoryjne (przy zapaleniu osierdzia stwierdza się wzrost stężenia białka C-reaktywnego i przyspieszony OB). To EKG, ECHO serca, RTG klatki piersiowej, echokardiografia, tomografia komputerowa. W przypadku podejrzenia ropniaka osierdzia lekarz zleca badanie płynu osierdziowego i biopsję osierdzia.

Leczenie zapalenia osierdzia polega na podawaniu leków przeciwzapalnych. W przypadkach nasilonego stanu zapalnego niezbędne mogą być sterydy. Terapia zależy od przyczyny choroby oraz objawów.

Przy bakteryjnym zapaleniu osierdzia podaje się antybiotyki. Gdy doszło do nagromadzenia się płynu w worku osierdziowym, a także w przypadku podejrzenia ropnia lub zmian nowotworowych, wykonuje się nakłucie osierdzia i usunięcie zalegającego płynu (perikardiocenteza). Często konieczna jest hospitalizacja.

Zapalenie osierdzia trzeba leczyć, ponieważ może być niebezpieczne. Powikłania nieleczonego zapalenia osierdzia to tamponada serca oraz zaciskające zapalenie osierdzia.