Choroba może ujawnić się w każdym wieku. Najczęściej manifestuje się w dzieciństwie oraz u osób między 30. a 50. rokiem życia. Badania dowodzą, że na celiakię cierpi co najmniej 1% populacji, a liczba chorych wzrasta. Prawdopodobnie ma to związek z coraz większym spożyciem glutenu, ale i lepszą diagnostyką choroby. Częściej chorują kobiety. Celiakia trwa całe życie.

Czynnikiem toksycznym w celiakii jest gluten. To wspólna, umowna nazwa mieszanin białek (prolamin i glutenin). Podstawowe białka glutenowe to gliadyna w pszenicy, sekalina w życie i hordeina w jęczmieniu.

Gdy osoba chorująca na celiakię spożywa gluten, dochodzi do zaniku kosmków jelita cienkiego (maleńkie wypustki błony śluzowej, które odpowiadają za wchłanianie składników odżywczych). To prowadzi do zaburzeń wchłaniania, niedożywienia i niedoborów składników odżywczych w organizmie. Pojawiają się różnorodne objawy kliniczne, które często wykraczają poza dolegliwości układu pokarmowego.

Przyczyny celiakii nie są dokładnie i jednoznacznie określone. Uważa się, że mają na nią wpływ czynniki genetyczne, środowiskowe, metaboliczne, immunologiczne i zakaźne.

Nie ma standardowego zestawu sygnałów, które mogłyby wskazywać na celiakię. U każdej osoby objawy mogą być różne.

Ze względu na rodzaj i nasilenie objawów choroby wyróżnia się trzy typy celiakii. To:

• celiakia pełnoobjawowa (jawna, klasyczna). Jest typowa dla dzieci, ciężarnych i osób starszych,
• celiakia skąpoobjawowa (ubogoobjawowa lub nawet bezobjawowa). Ta postać choroby występuje u większości chorych. Zmiany chorobowe pojawiają się wyłącznie w błonie śluzowej jelita cienkiego, nie towarzyszą im objawy typowe dla celiakii,
• celiakia ukryta (latentna, utajona), ograniczająca się do obecności charakterystycznych przeciwciał, przy prawidłowym obrazie jelita.

Objawy celiakii to:

• bóle i wzdęcia brzucha,
• biegunki: wodniste i tłuszczowe,
• utrata masy ciała, chudnięcie,
• afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej,
• problemy ze skórą,
• niedokrwistość z niedoboru żelaza, podwyższony poziom cholesterolu,
• zaburzenia rozwoju u dzieci, niski wzrost,
• uporczywe bóle głowy,
• zmiana usposobienia, depresja,
• ciągłe zmęczenie,
• zaburzenia neurologiczne (neuropatia obwodowa, ataksja, padaczka),
• wczesna osteoporoza, bóle kostne i stawowe.

Zaostrzenie objawów i ujawnienie się celiakii może mieć związek z ciążą, infekcją, silnym stresem lub zabiegiem chirurgicznym.

Nieleczona celiakia wywołuje w organizmie stały stan zapalny i wiąże się z postępem choroby oraz pogłębianiem jej objawów. W rezultacie może prowadzić do groźnych chorób ogólnoustrojowych, włącznie z nowotworami układu pokarmowego. To dlatego tak ważna jest diagnostyka oraz leczenie.

W razie wystąpienia objawów, które mogą wskazywać na celiakię, należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu lub do specjalisty w dziedzinie gastroenterologii, który zajmuje się rozpoznaniem. Na czym polega diagnostyka?

Badaniem potwierdzającym podejrzenie celiakii są badania laboratoryjne i biopsja śluzówki jelita cienkiego. Z pobranej próbki krwi wykonuje się oznaczenia aktywności swoistych przeciwciał przeciwko: endomysium mięśni gładkich (EmA), transglutanimazie tkankowej (tTG) i deamidowanej gliadynie (DGP). Dodatni wynik badania jednego lub większej liczby przeciwciał stanowi wskazanie do wykonania biopsji błony śluzowej jelita cienkiego, którą przeprowadza się najczęściej podczas badania endoskopowego. W przypadku wątpliwości diagnostycznych wykonuje się też badania genetyczne.

Poddając się badaniom trzeba pamiętać, że:

• gdy pojawiają się objawy wskazujące na celiakię, negatywny wynik badania przeciwciał nie wyklucza choroby,
• przed badaniami nie wolno przechodzić na dietę bezglutenową, ponieważ wyniki będą niemiarodajne.

Jedyną formą skutecznego leczenia celiakii jest przestrzeganie zasad diety bezglutenowej przez całe życie. Jej zasady są proste - bezwzględnie zabronione są produkty z pszenicy, żyta i jęczmienia oraz wszelkie wyroby z ich dodatkiem.

Dozwolone są produkty naturalnie bezglutenowe oraz przetworzone, w których zawartość glutenu nie przekracza 20 miligramów na kilogram. Są one oznaczone jako bezglutenowe (np. znakiem przekreślonego kłosa). Gdy obserwuje się objawy związane z niedoborami, konieczne może być podawanie makroelementów, mikroelementów i witamin.